Το θέμα της υποβάθμισης του περιβάλλοντος στο νησί μας από την υπερβόσκηση έχει συζητηθεί πάρα πολύ (υπέρ το δέον, θα έλεγα), έχει αναλυθεί σε όλες τις πτυχές του και η αδιαμφισβήτητη σοβαρότητά του έχει διαπιστωθεί και καταγραφεί από όλες τις πλευρές.
Δεν υπάρχει πια Ικάριος πολίτης, φορέας ή τοπική ακόμα και κεντρική αρχή που να μην παραδέχεται την ύπαρξη του προβλήματος. Τα σημεία που διαφοροποιούνται οι απόψεις εντοπίζονται στην αναζήτηση των αιτίων και υπευθύνων αυτής της διαμορφωμένης κατάστασης, καθώς και ο βαθμός σοβαρότητάς της.
Αυτή η δημόσια συζήτηση καλά κρατεί εδώ και παραπάνω από εικοσιπέντε χρόνια. Μέτρα όμως δεν έχουν ληφθεί από κανέναν υπεύθυνο-αρμόδιο σε μια προσπάθεια επίλυσης ή έστω άμβλυνσης του προβλήματος. Συνέπεια αυτής της αδράνειας είναι το περιβάλλον στην Ικαρία συνεχώς να υποβαθμίζεται, πολλές εκτάσεις της να έχουν πια ερημοποιηθεί, με αποτέλεσμα φαινόμενα διάβρωσης και λειψυδρίας να είναι ορατά πια, και οι άλλες οικονομικές δραστηριότητες να πλήττονται από τη συνεχιζόμενη και εντεινόμενη ανεξέλεγκτη κατάσταση που χαρακτηρίζει την κτηνοτροφική δραστηριότητα.
Η επιδότηση της καταστροφής (και όχι της παραγωγής) συνεχίζεται από την κεντρική εξουσία με τις ευλογίες των αρμόδιων υπηρεσιών της και με την ένοχη ανοχή και σύμπραξη των τοπικών εξουσιών (βλ. τοπικής αυτοδιοίκησης), οι οποίες με πρόσχημα την αναρμοδιότητά τους και τις ευθύνες των «άλλων» (υπερκείμενων εξουσιών), ουσιαστικά όμηροι της διαπλοκής τους με κατεστημένα συμφέροντα, ψηφοθηρούν ασύστολα, για να διατηρηθούν στον πολυπόθητο θώκο της εξουσίας, χωρίς να δίνουν πεντάρα για την καταστροφή του τόπου μας.
Και καλά, οι ευθύνες των «άλλων» (κράτους, πρώην νομαρχίας, περιφέρειας και των υπηρεσιών τους) είναι τεράστιες και αδιαμφισβήτητες. Το πρόβλημα όμως του νησιού τους είναι μακρινό, δεν τους θίγει άμεσα, γιατί δεν είναι ο τόπος τους. Όσο η τοπική κοινωνία, μέσω των αντιπροσώπων της στην τοπική αυτοδιοίκηση, δεν παίρνει τις πρωτοβουλίες που της αναλογούν, πιέζοντας και διεκδικώντας, για να βγούμε από αυτό το αδιέξοδο, τόσο η ίδια κατάσταση θα διαιωνίζεται, με ολέθρια αποτελέσματα για το μέλλον μας.
Ένα ερώτημα που με απασχολούσε όλα αυτά τα χρόνια, είναι τι έκαναν οι προγονοί μας για να αντιμετωπίσουν και να επιλύσουν αυτό ή κάποιο άλλο συναφές πρόβλημα. Είχαν την ίδια δηλαδή συμπεριφορά μεταθέτοντας την επίλυση στους ανωτέρους τους, για να μένουν στο απυρόβλητο χωρίς εκλογικό κόστος; Έχοντας ακούσει για την αξιοθαύμαστη αυτοοργάνωση της εποχής των δημογεροντιών και της σύντομης περιόδου της Ελευθέρας Πολιτείας Ικαρίας και τον αποτελεσματικό τρόπο αυτοδιοίκησης του νησιού, αναζήτησα στοιχεία για τις περιόδους αυτές. Το αποτέλεσμα των ευρημάτων με εξέπληξε θετικά, όσον αφορά τους προγόνους μας, και με απογοήτευσε, όσον αφορά εμάς τους σύγχρονους.
Οι πρόγονοί μας είχαν το θάρρος να εντοπίζουν, να αποφασίζουν και τελικά να επιλύουν αποτελεσματικά τα προβλήματά τους, πάντα μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες που σίγουρα σήμερα θα τις ζηλεύαμε ( εμείς μια κατά τα άλλα δημοκρατική και αριστερή κοινωνία) δίνοντας έτσι πραγματικό νόημα και περιεχόμενο στην Αυτοδιοίκηση. Μόνο όπου αυτό ήταν αναπόφευκτο ή άκρως αναγκαίο ζητούσαν την άδεια ή την συνδρομή ανάλογα, των ανώτερων διοικητικών βαθμίδων και της εκτελεστικής (οθωμανικής) εξουσίας. Σε αντίθεση με αυτό που συμβαίνει δηλαδή σήμερα και που εκφράζει μια βολική ιδεολογικό-πολιτική αντίληψη της πλειοψηφίας, δεν έκαναν «πάσα» τη λύση των προβλημάτων τους στον εκάστοτε Αγά.
Αυτό που ήταν πρωταρχικό για αυτούς, ήταν να κάνουν το σωστό για τον τόπο τους, στην συγκεκριμένη περίπτωση για τα δάση και τις καλλιέργειες, βάζοντας τους όρους και τα όρια στην κτηνοτροφία και στην καρβουνοποίηση των δασών.
Ας διδαχθούμε λοιπόν από τους προγόνους μας για να δράσουμε άμεσα και να δώσουμε ένα τέλος στη ραγδαία υποβάθμιση του περιβάλλοντος, αναλογιζόμενοι την ευθύνη που έχουμε να παραδώσουμε στις επόμενες γενιές τον τόπο και τους φυσικούς του πόρους σε καλύτερη κατάσταση απ ότι τους παραλάβαμε. Για να γίνει αυτό πρέπει να συνειδητοποιήσουμε τη συνέχεια της ζωής τοπικά και παγκόσμια, ξεπερνώντας την κοντόφθαλμη ατομικιστική νοοτροπία που μας διακατέχει ως κοινωνία.
Δια του λόγου το αληθές παραθέτω μερικά χαρακτηριστικά γραπτά, στο μεγαλύτερο μέρος τους αποτελούν αποφάσεις οργάνων της τοπικής Αυτοδιοίκησης, οι οποίες εντοπίζουν αλλά και δίνουν αποτελεσματικές λύσεις στο πρόβλημα.
Ηλίας Α. Γαγλίας
Η αποδελτίωση των αποσπασμάτων και η μεταγραφή των εγγράφων της Τοπικής Αρχειακής Συλλογής Ικαρίας έγιναν από την Αγγελική Δ. Κονταξοπούλου.
Σημ. Για τεχνικούς λόγους και παρά την επιθυμία μας στα κείμενα χρησιμοποιήθηκε το μονοτονικό σύστημα.
Κείμενα
Α΄
( απόσπασμα σ. 189 )
« Μπουγιουρουλντί του διοικητού της Ρόδου Χασάν Πασά, ο οποίος εντέλλεται την λήψιν μέτρων εξασφαλιστικών της καλλιεργείας ».
Ο Υψηλότατος Μουχαφούζης της Ρόδου και των Σποράδων Νήσων Χασάν Πασάς .
«Εις νήσον Ικαρίαν. προς τους Δημογέροντας και λοιπούς κατοίκους ραγιάδες όλων των χωρίων. Δια του παρόντος ημών υψηλού ορισμού σας κάμνομεν γνωστον , ότι και προλαβόντος σας είχομεν διάταξιν ίνα περιορίσητε τα ζώα σας όλα να μην κάμνουν ζημίαν εις τα χωράφια, περιβόλια και αμπέλια των πτωχών ραγιάδων, αλλ’ ακούομεν πάλιν παράπονα του λαού ένεκα των ζώων σας. Όθεν και αύθις σας διατάττομεν ίνα εύρητε ένα μέρος της νήσου ανάλογον δια τα ζώα και να συνεννοηθήτε όλοι όσοι έχετε μάνδρας να τα περάσετε τα κατζίκια και πρόβατά σας δια να μην προξενούν ζημίας. Και καθένας να προσπαθήση να φυτεύση αμπέλια, περιβόλια, δένδρα διάφορα οπού να δίδουν καρπόν και κάθε άλλο ωφέλιμον φυτόν. και ανίσως δεν γίνη τόπος δια τα ειρημένα ζώα περάσετέ τα εις άλλο μέρος να φύγουν διόλου από το νησί, ή πωλήσετέ τα να λείψουν διόλου, και περιμένομεν περί τούτου απόκρισίν σας με πρώτον . εις το εναντίον δε θέλομεν στείλη εν έτερον διάταγμά μας δια του οποίου να δώσωμεν άδειαν εις όλους αυτού τους μη έχοντας μάνδρας, να βάλουν αρχήν να σκοτώνουν τα ειρημένα ζώα, τα οποία αφού σκοτώνουν να τρώγουν το κρέας των, να πέρνουν και τα δέρματά των χωρίς να δυνηθή τινας να τους αντισταθή καθότι θέλομεν στείλη και μίαν πεντηκονταρχίαν ώστε να μη δυνηθή τινάς ν’ αντιτείνη. λάβετε όθεν τα ανάλογα μέτρα, και γράψετέ μας με πρώτον τι σκοπόν έχετε, δια να μη παραπονήσθε μετά ταύτα. ούτω ποιήσατε εξ αποφάσεως .
1844 μαγιού 25 από το Διβάνι».
Β΄
Πρακτικό Συνεδρίασης όπως Δημογεροντίας Φαναρίου, 1894
Οι Μουχταροδημογέροντες Φαναρίου Ικαρίας κ. Α. Μωραΐτης, Κωνσταντίνος Ηλ. Σαφού, Διαμαντής Τσαρνάς, Στηλιανός Μωραϊτης, Ηλίας Τσουρής, Στέφανος Μούγιαννης, συνελθόντες σήμερον την 4ην Δεκεμβρίου 1894 εν τω καταστήματι όπως εφορείας όπως συσκεφθώμεν περί των δημοτικών δασών και νομών του τμήματος Φαναρίου, ίνα μη εν αυτοίς συμβαίνουσι καταχρήσεις και σφετερισμοί, αποφαινόμεθα, ότι όσον αφορά μεν τα δημοτικά δάση Απερήχου και Περδικείου και (;) Χωργιουδακίων άτινα ωσαύτως ανήκουσιν εις όλον το τμήμα , υπάρχουσι τα κατάλληλα περί αυτών έγγραφα,
μόνον δε περί του κοινού δάσους και νομής των αρχομένων από όπως ιεράς Μονής του Ευαγγελισμού όπως δεικνύει ο παλαιός φραγμός και διέρχεται όπως βορράν των χωρίων Γλαρέδων Χριστού Αγίου Παντελεήμονος, των Βρατσατάτων μέχρι του ναού του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου μέχρι του Μονηδρίου του Αγίου Ονουφρίου όπως βορράν του χωρίου οξές μέχρι του Στάχυος του Λαρδά διήκων μέχρι Καταφυγίου από την φύρην Άσπαν μέχρι των Κοτσέδων όπως το χωρίζει ο δημόσιος δρόμος .
και ταύτα ωσαύτως τα μέρη τα εν τω παρόντι πρακτικώ οριζόμενα ανήκουσι ως Βαλταλήκια (;) και νομαί εις τα χωρία του τμήματος Φαναρίου προ αμνημονεύτων χρόνων δια κοινής σιωπηράς συμφωνίας.
Ημείς δε ως αντιπρόσωποι των χωρίων του τμήματος τούτου αποφαινόμεθα όπως μηδείς κατασκευάζει εις τα μέρη ταύτα άνθρακας όπως πώλησιν ούτε να καταλάβη μέρος τι του κοινού τούτου μέρους όπως το εξουσιάση ως ιδιοκτησίαν του, αν δε όπως θελήση να παραβή τας συμφωνίας ταύτας θα δημεύονται τα κάρβουνα ή η εργασία του όπως όφελος όπως κοινότητος και θα καταδιώκεται και εν τω δικαστηρίω όπως εφαρμοσθώσι κατ’ αυτού αι διατάξεις του νόμου.
Επειδή δε μέρος του δημοτικού τούτου μέρους εκάη εφέτος και πολλοί των δημοτών κατασκευάζουσι ξυλάνθρακας εκ των καέντων δένδρων τινές δε και σπείρουσι εις το καέν τούτο μέρος, αποφασίζομεν όπως πληρώση έκαστος των κατασκευαζόντων κάρβουνα εις το καέν τούτο μέρος, τρία γρ. δι’ έκαστον καντάριον εις την κοινότητα, και 11γρ. δι’ έκαστον κοιλόν σίτου σπειρόμενον επί του μέρους τούτου.
Απαγορεύεται δε αυστηρώς η εκρίζωσις των καέντων καθώς το να σπείρωσι δι’ άλλο έτος διότι η δημογεροντία φροντίζει να το αναδασώση.
Άγ. Κήρυκ. Ικαρίας 4 Δεκεμβρ. 1894
Οι Μουχταροδημογέροντες Φαναρίου
( ακολουθούν οι υπογραφές )
Γ΄
Χαράλαμπος Γ. Παμφίλης, Ιστορία της νήσου Ικαρίας, 1980
( Υλικό έτοιμο από το 1921)
( αποσπάσματα σ.σ. 108,109 )
…..Αλλά μολονότι κατά τας τρεις πρώτας δεκαετηρίδας του 19ου αιώνος εκυρίευεν έτι ολοκλήρου της νήσου το ποίμνιον, οι κάτοικοι της Ικαρίας δεν ηδύναντο καν να καυχηθώσιν ότι ήσαν ποιμένες. Ήσαν απλώς κύριοι ζώων, προβάτων, αιγών, βοών, άτινα δεν εξεμεταλλεύοντο ως ποιμένες, αλλ’ εφ’ όσον αι πρώται των ανάγκαι απήτουν τούτο. Τα ζώα πάντα έφερον την χαραγήν του ιδιοκτήτου και διητώντο εις τα όρη χωρίς κατά κανόνα να κατακλύζωνται εις μάντρας. Ο ιδιοκτήτης εχάρασσεν αυτά μικρά και εξήσκει το δικαίωμα της κυριότητός του μόνον όταν ήθελε να προμηθευθή κρέας, οπότε συνελάμβανε το προγραφόμενον ζώον είτε τρέχων και βοηθούμενος δι’ ειδικού σιδηρού εργαλείου, είτε τουφεκίζων αυτό.
Και τότε οι ποιμένες με χιλιοκόπαδα δεν παρήγον ούτε βούτυρον ουδέ τυρόν, αρκούμενοι εις το έριον των προβάτων δια την επιτόπιον κατασκευήν των ‘ράσων των και εις το κρέας, όπερ πάντες σχεδόν είχον εν αφθονία, κατ’ αντίθεσιν προς τον σίτον, όστις αναλόγως των φραξιμίων ήτο ελάχιστος……….
Τα απέραντα δάση της νήσου ανέκαθεν αντεστρατεύοντο προς το συμφέρον των ποιμένων, οίτινες επεθύμουν να είναι η γη ασκεπής δένδρων, όπως βλαστάνη χλόην δια τροφήν των ζώων,……
( απόσπασμα σ. 148 )
…..Εννοείται ότι όταν από του 1860 τα πλοία ηυξήθησαν και εις αριθμόν και εις χωρητικότητα, τα Ικαριακά δάση είχον κατά το πλείστον αποψιλωθή και τότε μόνον κατόπιν μάλιστα φιλονεικιών των τριών Δήμων της νήσου, απεφάσισαν αι Δημαρχίαι να εμποδίσουν την επιτόπιον υλοτομίαν προς περίσωσιν των και σήμερον σωζομένων τριών μεγάλων δασών του Ράντη της Μεσαριάς, της Φάρδης του Φαναρίου και των Ραχών της Πέρα-Μεριάς .
( απόσπασμα σ. 149 )
…..Αλλά κατά το διάστημα της κρίσεως επετάθη η προσπάθεια αυτών (των Ικαρίων) προς επιτόπιον καλλιέργειαν συστηματικών αμπέλων, ελαιοφυτειών και παντός είδους καλλιεργειών. Και ήρχισαν ήδη να φαίνωνται τα αίσια αποτελέσματα μιας δεινής πάλης, ήτις είχεν αρχίσει από του 1870 μεταξύ δύο κομμάτων, του κτηνοτροφικού λεγομένου και του γεωργικού. Μέχρι του 1870 πάσα καλλιέργεια ήτο περιωρισμένη εντός των σπιτοκαθισμάτων ή των φραξιμίων, άτινα περιεβάλλοντο υπό υπερυψήλων τοίχων. Εκτός δε άλλων προϊόντων είχον καλλιεργηθή κατά τα έτη ταύτα, ιδίως εν Φαναρίω, τα εσπεριδοειδή. Εκ Φαναρίου εταξειδεύοντο περί τα πέντε εκατομμύρια λεμονίων, πωλουμένων εις πολύ καλάς τιμάς, διότι ωρίμαζον ενωρίτερον των άλλων μερών . αλλ’ ειδική νόσος κατάστρεψε τω 1878 τα δένδρα ταύτα, ως και τας ξυλοκερατέας και τους ασπαλάθους. Τα δε ποτιστικά φραξίμια των Ικαρίων παρήγον μόνον γεώμηλα, κρόμμυα, ροδάκινα και λοιπά κηπουρικά προϊόντα. Την λοιπήν νήσον και τας καλυτέρας σχεδόν εκτάσεις ενέμοντο τα ποίμνια αίγες, πρόβατα, βόες.
Αλλά κατά το έτος 1870 ανεφάνη το γεωργικόν κόμμα ασθενέστατον κατ’ αρχάς αλλ’ αντιπροσωπευόμενον από τους ισχυροτέρους παράγοντας της νήσου. Εν Φαναρίω ο Αναγνώστης Παμφίλης, εν Ράχαις δε και Μεσαριά ο Γεράσιμος Σπανός, διηύθυνον το κόμμα τούτο, το οποίον απήτει οροστικόν περιορισμόν του ελευθέρου ποιμνίου, όπως κατωρθωθή να εξαπλωθή η άμπελος καθ’ όλην την νήσον. Όλως το αντίθετον απήτει το κτηνοτροφικόν κόμμα, το οποίον δεν επέτρεπε φυτείας εις τα Κάτω Μέρη του Κάμπου, της Μεσαριάς, άτινα εχρησιμοποίει ως χειμαδιά, ούτε εις τον Φάρον και προέβαινον εις εκριζώσεις των πρώτων φυτειών. Το γεωργικόν κόμμα συν τω χρόνω ενισχύθη και αι καλλιέργειαι εγένοντο ελευθέρως, αλλά το κτηνοτροφικόν μειοψηφούν ήδη, εξηκολούθει ν’ αντιδρά δι’ αδικημάτων, μέχρις ου επήλθεν οιονεί συμβιβασμός, κατά τον οποίον απηγορεύθη η ελευθέρα βοσκή εις τας επιδεκτικάς καλλιεργείας εκτάσεις……
Δ΄
Πρακτικά Ελευθέρας Πολιτείας Ικαρίας , 1912
ΠΡΑΚΤΙΚΟΝ 38ον
Η Διοικητική Επιτροπή Ικαρίας συνελθούσα σήμερον την 18ην Αυγούστου 1912 αποφασίζει τα εξής. Όσοι ξυλάνθρακες κατεσκευάσθησαν εντός δημοσίων μερών να κατασχεθώσιν εις όφελος του ταμείου, πλην του ενός τρίτου αυτών, το οποίον να δοθή εξαιρετικώς κατά πρώτην φοράν εις τους ξυλανθρακείς. Απαγορεύεται δ’ αυστηρώς από σήμερον η κατασκευή ξυλανθράκων εις δημόσια μέρη και η διάνοιξις μερών (περιβολίων). Όσα δε τοιαύτα ανοίγματα έχουσι γίνη προσφάτως να σημειωθώσι παρά των κατά μέρη Αρχών ίνα κατόπιν ληφθή απόφασις επ’ αυτών και να μη επιτραπή η περαιτέρω καλλιέργεια αυτών.
Η Διοικητική Επιτροπή Ικαρίας
Ο Πρόεδρος Τα Μέλη
Ι. Λ. Μαλαχίας Χ. Σπανός
Θεόδωρος Σπανός
Ιερεύς Κ. Κουλουλίας Έξαρχος
Ι. Πουλιανός
Κ. Πουλιανός
Άγγελος Τσαντές
ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΙΚΑΡΙΑΣ
Προς τους κατοίκους Περαμερίας
Γνωστόν ποιούμεθα εις τους κατοίκους Περαμερίας ότι κατ’ απόφασιν της Διοικητικής Επιτροπής της Ελευθέρας πολιτείας Ικαρίας απαγορεύεται αυστηρώς η εξαγωγή του πευκοφλοιού. Οι συλληφθέντες καταγγελλόμενοι θα δικάζωνται και θα καταδικάζωνται εις φυλάκισιν και πρόστιμον ως παραβάται των Κυβερνητικών διαταγών. Ο πευκοφλοιός θα κατάσχηται ως λαθραίον εμπόρευμα και ο συντελέσας εις την ανακάλυψιν, σύλληψιν και κατάσχεσιν αυτού πολίτης θα αμείβηται συμφώνως τη συστάσει και αποφάσει της Διοικητικής Επιτροπής .
Εν Άγίω Κηρύκω Ικαρίας τη 28 Σ/βρίου 1912
Ο Πρόεδρος της Διοικητ. Επιτροπής
Ι. Λ. Μαλαχίας
ΠΡΑΚΤΙΚΟΝ 78ον
Αυθημερόν 16 Ο/βρίου 1912 ημέρα Τρίτη συνελθούσα η Διοικητική Επιτροπή της Ελευθέρας πολιτείας Ικαρίας εις τακτικήν συνεδρίασιν αποφασίζει τα εξής ισχύν Νόμου έχοντα . Απαγορεύεται από σήμερον η εξαγωγή ξύλων, μετά ένα δε μήνα και η των ξυλανθράκων. Επίσης απαγορεύεται η εξαγωγή των ζώων των χρησίμων προς διατροφήν του ανθρώπου. Επιτρέπεται η ατελής εισαγωγή εκ του Εξωτερικού των τοιούτων ζώων.
Η δημοσίευσις του πρακτικού τούτου ανατίθεται εις τον Πρόεδρον της Διοικητ. Επιτροπής .
Ο Πρόεδρος Ι. Λ. Μαλαχίας
Τα μέλη Ι. Πουλιανός . Κ. Πουλιανός .
Ζ. Μωραΐτης . Ιερεύς Κ. Κουλουλίας . Ι. Ν. Μαλαχίας
